Ouderen lijken uitgesloten van het postmoderne morele ideaal van zelfverwerkelijking. Daarin wegen noties als zelfsturing en -beschikking zwaar en die verdragen zich niet goed met het gangbare beeld van ouder worden. We hebben nieuwe, meer inspirerende culturele verhalen over ouderdom nodig, stelt filosofe Hanne Laceuille in haar proefschrift ‘Becoming who you are. Aging, selfrealization and cultural narratives about later life’. In de traditie van het denken over zelfverwerkelijking zijn genoeg bronnen te vinden om de eigen waarde van ouderdom in te sluiten.

Laceuilles onderneming doet een beetje denken aan die van haar collega-wetenschapper aan de Universiteit voor Humanistiek, Anja Machielse. Zoals Machielse het begrip ‘empowerment’ losweekt van zijn gangbare betekenis (‘vrij zijn om controle over je leven te hebben’) en er een kritisch vehikel van maakt (‘een proces waarin mensen zich niet langer vervreemd of machteloos voelen’), zo doet Laceuille dat met het begrip ‘zelfverwerkelijking’. ‘Het laatmoderne zelfverwerkelijkingdiscours kan worden herzien op zodanige wijze dat zelfverwerkelijking als bron kan dienen voor nieuwe, zingevende culturele narratieven, die in staat zijn zowel het potentieel voor groei en ontwikkeling als de inherente existentiële kwetsbaarheid van het latere leven te herkennen’.

Het taboe op leesbaarheid houdt binnen de academische filosofie ferm stand. Laceuilles werk is er niet minder belangrijk om.

Goed oud worden betekent in onze dagen zo lang mogelijk vitaal, fit en onafhankelijk blijven. De ouderdom moet getrotseerd worden, verval van krachten tegengegaan. Maar zulke culturele ‘verval-’ en ‘trotseerverhalen’, betoogt Laceuille, miskennen de waarde en mogelijkheden van het latere leven en bieden geen handvatten om op een zinvolle manier met kwetsbarheid om te gaan.

Zelfverwerkelijking is een klassiek moreel ideaal dat uitgaat van de gedachte dat we onszelf een leven lang ontwikkelen om ‘het beste uit onszelf’ te halen. Een veelbelovend perspectief, vindt Laceuille, om tegen de gangbare negatieve beeldvorming in de eigen waarde en potentie van de ouderdom naar voren te brengen. ‘Worden wie je bent’ stopt pas met de dood.

Via een kritische bespreking van concepten als autonomie, authenticiteit en deugd zet ze aan tot een nieuw – eigenlijk dus: oud begrip – van zelfverwerkelijking, dat ouderen van vandaag kan ondersteunen in hun zoeken naar een invulling van hun identiteit als oudere en ruimte biedt voor een zinvolle omgang met kwetsbaarheid.

Laten we ermee ophouden ouderdom gelijk te stellen aan verval. Laten we beseffen dat ouderdom eigen mogelijkheden heeft, dat de waarden van de jeugd (fitheid, productiviteit) niet de enige zijn die tellen. Mensen kunnen zich blijven ontwikkelen, ook als de kwetsbaarheid van het leven zich opdringt. Misschien wel juist dan.

Negatieve stereotyperingen over ouderdom hebben een negatief effect op het zelfrespect, de identiteit en de gezondheid van ouderen. Ze verhinderen bovendien dat we als samenleving profijt trekken van de potentie van ouderen. Omdat deze potentie, zegt Laceuille, domweg uit beeld verdwijnt.

Hanne Laceuille, Becoming who you are. Aging, selfrealization and cultural narratives about later life. Utrecht, 2016. Het proefschrift is als PDF op te vragen bij de Universiteit voor Humanistiek.